लघु पाटबंधारे योजनांची प्रगणना २०००-२००१

केंद्ग शासनाच्या जलसंसाधन मंत्रालयाच्या निर्देशान्नुसार दर पाच वर्षांन्नी लघु पाटबंधारे योजनांची प्रगणना देशातील सर्व राज्ये व केंद्गशासित प्रदेशात एकाचवेळी घेण्यात येते. कृषी सिंचनासाठी उपयोगीतेत असलेल्या ० ते २००० हेक्टर सिंचन क्षमतेच्या योजनांमुळे होणार्‍या सिंचन विषयक बाबींची माहिती प्रगणनेद्वारे संकलीत करण्यात येते. लघु पाटबंधारे योजनांची मुख्यतः विभागणी भूपृष्ठावरील पाण्याचा वापर करुन केलेल्या कृषी सिंचनाच्या योजना तसेच भूपृष्ठाखालील पाणी उपयोगात आणून करण्यात येणार्‍या कृषी सिंचनाच्या योजना अशा प्रकारात केली जाते, जनगणना केलेल्या प्रपत्रात घेण्यात येते. लघु पाटबंधारे योजनांमध्ये साध्या विहीरी, उथळ व खोल कूपनलिका, प्रवाही सिंचन योजना व उपसा सिंचन योजनांचा समावेश होतो.

केंद्ग शासनाच्या जलसंसाधन मंत्रालयाच्या अखत्यारीत प्रत्येक राज्यात लघु पाटबंधारे योजनांची प्रगणना व मुल्यमापन पाहणी करण्यासाठी सांख्यिकी कक्षाची स्थापना करण्यात आली आहे. जलसंधारण मंत्रालय हे राज्यासाठी समवय विभाग म्हणून काम करते. १०० टक्के केंद्ग पुरस्कृत असलेल्या Rationalization of Minor Irrigation Stastitics (R.M.I.S) या योजनेअंतर्गत अर्थसहाय्य प्रगणनेसाठी केंद्ग शासनाकडून उपलब्ध करुन देण्यात येते.

भारतासारख्या कृषीप्रधान अर्थव्यवस्थेमध्ये शेतीस अनन्यसाधारण महत्त्व आह. देशातील सर्वसाधारणपण ७० टक्के लोकसंख्या शेती आणि शेतीस पूरक असलेल्या व्यवसायांवर अवलंबून आहे. कृषी उत्पादनामध्चे सिंचनासाठी निश्चित स्वरुपाचा पाणी वापर केल्यास उत्पादनामध्ये भरीव वाढ होते, ही बाब कृषीक्षेत्रास पाणीपुरवठा योजनांमुळे झाल्याचे दिसून आले आहे. कृषी सिंचनामध्ये लघु पाटबंधारे योजनांमुळे सर्वसाधारणपणे ७० टक्के सिंचन या योजनांमुळे होते. तसेच या योजना कमी कालावधीत पूर्ण होतात. त्यासाठी अल्प प्रमाणात भांडवली गुंतवणूक करावी लागते. याशिवाय प्रकल्पामुळे विस्थापित होणाज्या जनतेचे पुनर्वसन करावे लागत नाही. भूपृष्ठावरील व भूपृष्ठाखालील पाणी मर्यादित प्रमाणात उपलब्ध होत असल्याने त्याचा वापर नियोजनपूर्वक तसेच काटकसरीने करण्यास शासनाकडून वेळोवेळी प्राधाय देण्यात आले आहे. प्रगणनेद्वारे लघु पाटबंधारे योजनांची सद्यःस्थितीची माहिती घेणे तसेच सिंचनस्थिती विषयक अहवाल तयार करणे यासाठी प्रगणनेचा महत्त्वपूर्ण उपयोग होतो. प्रगणनेद्वारे उपलब्ध होणाऱ्या माहितीचा उपयोग पंचवार्षिक योजनांच्या नियोजनासाठी होतो.

लघु पाटबंधारे योजनांची तिसरी प्रगणना राज्यात २०००-०१ या संदर्भ वर्षासाठी पूर्ण करण्यात आली. या प्रगणनेद्वारे साध्या विहीरी, उथळ व खोल कूपनलिका, प्रवाही सिंचनाच्या योजना आणि उपसा सिंचन योजना याबाबतची माहिती गावनिहाय उपलब्ध झाली त्याबाबतचा जिल्हानिहाय थोडक्यात गोषवारा पुढीलप्रमाणे आहे.

लघु पाटबंधारे योजनांची जिल्हानिहाय सद्य:स्थिती दर्शविणारा तक्ता (२००१-०१)
अ. क्र.	जिल्हा	जनगणना निहाय गावांची संख्या	सध्या विहीरी	उथळ कूपनलिका	खोल कूपनलिका	प्रवाही सिंचन योजना	उपसा सिंचन योजना	एकूण
1	2	3	4	5	6	7	8	9
1	अहमदनगर	1596	152542	11131	3283	4244	2631	173813
2	अकोला	988	20366	225	188	13233	826	34838
3	अमरावती	2004	73161	137	571	414	414	74697
4	औरंगाबाद	1344	88291	1444	150	266	14	90165
5	बीड	1365	30914	489	1862	1134	678	35077
6	भंडारा	874	15977	58	37	554	278	16904
7	बुलढाणा	1445	64397	459	163	1183	582	66784
8	चंद्रपूर	1799	13415	141	44	1337	824	15761
9	धुळे	681	50806	677	3083	916	268	55750
10	गडचिरोली	1686	11165	142	45	5317	123	16792
11	गोंदिया	968	8865	246	15	676	237	10039
12	हिंगोली	715	20655	3253	322	31	1945	26206
13	जळगाव	1522	20655	1320	6511	186	61	26206
14	जालना	971	50361	163	118	30	14	50686
15	कोल्हापूर	1217	41179	2519	2347	203	22342	68590
16	लातूर	945	27944	1036	10419	1190	3795	44384
17	नागपूर	1940	63578	514	39	313	486	64930
18	नांदेड	1625	28243	6872	1321	250	7895	44581
19	नंदुरबार	947	17354	2525	7330	1578	887	29674
20	नाशिक	1933	168204	3465	4577	5270	2634	184150
21	उस्मानाबाद	736	42702	1302	10235	1297	3105	58641
22	परभणी	847	27545	2223	104	22	1921	31815
23	पुणे	1855	116670	3842	1442	9909	104	131967
24	रायगड	1932	4622	357	125	281	1071	6456
25	रत्नागिरी	1551	2757	6	0	1263	267	4293
26	सांगली	730	89591	5425	11728	3583	7494	117821
27	सातारा	1740	75483	1522	573	8296	6460	92334
28	सिंधदुर्ग	746	4874	18	3	666	2710	8271
29	सोलापूर	1155	131361	4889	9966	47	21130	167393
30	ठाणे	1761	6148	2011	19	179	1171	9528
31	वर्धा	1389	43978	110	104	318	288	44798
32	वाशीम	790	19443	131	77	3421	1527	24599
33	यवतमाळ	2134	36517	768	422	94	5720	43521
	एकूण	43931	1658558	59420	77223	67701	99902	1962804